JÄzyk Hebrajski
WPROWADZENIE
Abraham, Izaak, Jakub, to konkretni ludzie wybrani przez Boga objawiającego się, aby rozpocząć dzieje zbawienia w historii świata, ludzkości, wiary. Wybierając właśnie tych ludzi wybrał Bóg konkretny język – hebrajski. Język, którym dokonało się Objawienie Boże, wręcz wcieliło się w ten język – powodując, że język stał się świętym. Począwszy od Tetragramu – jod-he-waw-he - Najświętszego Imienia Boga, widniejącego na murach zborów, kościołów chrześcijańskich i synagogach. Litery tego alfabetu – języka, posłużyły w mowie, piśmie i modlitwie Jezusowi Chrystusowi, aby przekazywać w ten sposób tajemnice Królestwa Bożego. Oryginalny tekst Biblii został spisany wyłącznie pismem spółgłoskowym. Między jego odnalezionymi wersjami istnieją drobne różnice, ale pomimo wielowarstwowej tradycji językowej Biblii, i mimo faktu, iż była ona pisana na przestrzeni wielu setek lat w różnych częściach Palestyny, język Biblii jest zaskakująco jednolity. Nie cała Biblia napisana jest po hebrajsku. Jej najmłodsze księgi zawierają fragmenty aramejskie, co świadczy dobitnie o coraz większych wpływach tego języka na terenie starożytnego Izraela.
Skąd pochodzi hebrajski?
Język hebrajski należy do kannanejskiej gałęzi, północno-zachodniej semickiej podgrupy, semickiej podrodziny, chamito-semickiej rodziny języków. Został przystosowany przez Izraelitów po zdobyciu Kanaanu (ok. XIII - XII w. p.n.e.). Najstarsze teksty w języku hebrajskim pochodzą z przełomu XI-X w. p.n.e. "Mowa Kanaanu", tak nazywano między innymi hebrajski, którym posługiwano się do czasu niewoli babilońskiej. Wyparty z potocznego użycia na przełomie V-IV w. p.n.e. przez język aramejski, stał się wyłącznie językiem tekstów religijnych, naukowych i literackich. Język hebrajski gramatycznie jest językiem semickim, a większość jego słów posiada temat złożony z trzech spółgłosek, rozdzielonych samogłoskami gdzie pomijanie, lub zmiana samogłosek powoduje zmianę znaczenia tematu. W okresie biblijnym klasycznym (1200 – 200 p.n.e.) Kanaan stykał się z terytorium Fenicjan, dlatego też istnieją przesłanki, że hebrajski w swej pierwotnej formie był niemal bliźniaczy z językiem fenickim. Samogłoski, ich pisownia i wymowa, zostały stworzone przez uczonych – masoretów (wspomnianych we wstępie), pomiędzy V a IX w. n.e. Uważani oni są również za tych, którzy zunifikowali różnice pomiędzy dialektami. W etymologii wyraz "Hebrajczyk" (עברי [ivri]), oraz nazwa języka hebrajskiego (עברית [ivrit]) posiada trzy różne wyjaśnienia:
1. Czasownik לעבור [laavor] (przechodzić, przejść). W konkretnym wypadku עברי mogłoby oznaczać "tego, który przeszedł z drugiej strony", oczywiście rzeki - Jordanu (wersja Mojżesza) lub Eufratu (wersja Abrahama).
2. Rzeczownik "habiru" językowo babiloński, pochodzący z Egiptu (XV-XIV wiek), oznaczający koczownika, wędrowca.
3. Wreszcie od imienia własnego Ebera, (Heber) w pokoleniach krewnego Abrahama (Rdz 10,21-25; 11,10-26), czyli "potomka Ebera" to Hebrajczyk.
Jak wiadomo ojciec narodu wybranego Abraham wyruszył z Ur, miasta leżącego w południowej części Babilonii nad Eufratem, do ziemi obiecanej Kaanan. Język aramejski używany w Ur miał wiele wspólnego z kananejskim, ponieważ oba pochodziły z rodziny północno-zachodnich języków semickich, po dotarciu do Kanaan, Izraelczycy dosyć szybko przyswoili sobie mowy tubylców. Jednakże mimo swoich wędrówek po Bliskim Wschodzie, Hebrajczycy nie zdołali zasymilować się z żadną z tamtejszych ludności. Dlaczego? Społeczność hebrajska czyniła próby tworzenia zwartych skupisk i utrzymania własnej tożsamości. Po zdobyciu i podbiciu ziemi Kanaanu możemy podzielić tworzenie języka na dwa okresy:
1. Okres biblijny (ok. 1200 - 200 p.n.e.) w tym czasie występuje hebrajski biblijny, jako język występujący w Pięcioksięgu i pismach wczesnych proroków, oraz klasyczny hebrajski biblijny, w którym pisana była pozostała część biblijnej prozy, powstała do czasu niewoli babilońskiej, natomiast późny hebrajski biblijny, czyli ten, który pozostał jedynie w piśmiennictwie religijnym, naukowym czy literackim, niestety po czasach niewoli babilońskiej, z mowy potocznej wyparł go język aramejski.
2. Okres misznaicki (ok. 200 p.n.e. - 500 n.e.). Okres ten możemy podzielić na hebrajski tannaicki, obejmujący czasy od powstania myśli rabinackiej do ukończenia Miszny, oraz hebrajski amoraicki, obejmujący czasy do końcowego zredagowania Talmudu Babilońskiego.
ROZWINIĘCIE
Abraham, Izaak, Jakub, jak już wspominałem to ludzie wybrani przez Boga objawiającego, by rozpocząć dzieje zbawienia w historii całego stworzenia i wiary. Język, którym dokonało się Objawienie Boże, wręcz wcieliło się w ten język – hebrajski – powodując, że język stał się świętym. Stary Testament z kolei jest natchnionym przez Boga Pismem Świętym, spisanym pierwotnie w języku Abrahama - hebrajskim. Bóg uczynił Żydów kustoszami Swego objawienia zawartego w Starym Testamencie. Litery tego alfabetu – języka, posłużyły w mowie, piśmie i modlitwie Jezusowi Chrystusowi, aby przekazywać w ten sposób tajemnice Królestwa Bożego, ale nie cała Biblia napisana jest po hebrajsku. Jej najmłodsze księgi zawierają fragmenty aramejskie, co świadczy dobitnie o coraz większych wpływach tego języka na terenie starożytnego Izraela.
Literatura hebrajska.
Literatura hebrajska obejmuje piśmiennictwo w języku hebrajskim od II tysiąclecia p.n.e. Oczywiście najważniejszym dziełem staro hebrajskiej literatury jest Tanach (Pismo Święte), której kanon (24 księgi) ustalono w szkole założonej przez Jochanana ben Zakkaja w Jawne.
Na przestrzeni następnych stuleci powstały księgi należące do tak zwanej literatury rabinicznej - midrasze, Miszna i Talmud. Te wspaniałe prace religijne zawierają w sobie całość wiedzy zgromadzonej przez pokolenia uczonych i wykład żydowskiego prawa religijnego. Poza "Tanach" przyjęte są jeszcze cztery inne nazwy dla określenia Pisma Świętego: "Mikra" (hebr. "czytanie", słowo to związane jest z czytaniem Biblii w synagogach), "Sefer Hasefarim" (hebr. "Księga nad Księgami"), "Kitwej Hakodesz" (hebr. "Pismo Święte") oraz "Esrim we`Arbaa".
TANACH
Istnieje, podział ksiąg Starego Testamentu, zarządzony przez Boga na trzy części. Księgi biblijne zostały przez Boga wyznaczone do ich odpowiednich podziałów na zasadzie urzędowego stosunku ich pisarzy do Boga. Taki jest porządek ksiąg w oryginale hebrajskim:
I - "Torah" (hebr. Zakon) - obejmuje Pięcioksiąg Mojżeszowy. Mojżesz miał zupełnie wyjątkową pozycję przed Bogiem jako prawodawca i dlatego księgi przez niego napisane są zupełnie osobno umieszczone jako niezrównane - "Torah", (hebr. "Zakon"), "Nebiim" (hebr. "Prorocy") i "Kethubim" (hebr. "Pisma"), i stworzyli słowo nie posiadające znaczenia jako nazwę dla żydowskiej Biblii (Starego Testamentu) - "Tanach" (litera "k" wymawiana jest jak "ch" przy końcu wyrazu, stąd nazwa "Tanach", a nie "Tanak").
1 Księga Mojżeszowa - tradycyjnie w języku polskim nazywana Księgą Rodzaju, w grece "Genezis", a w hebrajskim "Toldot" ("początek", rodowód). W tradycji hebrajskiej używa się jako nazwy pierwszego słowa tej księgi "Bereszit".
2 Księga Mojżeszowa - w języku polskim to Księga Wyjścia, (w grece "Exodus"). Hebrajska Tradycja nazywa ją od pierwszych słów: "Weelle szemot.
3 Księga Mojżeszowa - to Księga Kapłańska, (greka nazywa ją "Leuitikon"). Ale znać ją możemy również jako "Wajjikra".
4 Księga Mojżeszowa - Księga Liczb, (grecka "Numeri"). Hebrajska nazwa "Be midbar" ("na pustyni").
5 Księga Mojżeszowa – to Księga Powtórzonego Prawa, (grecka "Deuteronomium"). W tradycji hebrajskiej nazwę stanowi pierwszy rzeczownik początkowego zdania księgi: "Haddebarim”.
II - "Nebiim" (hebr. Prorocy) - obejmujący księgi spisane przez proroków. Tutaj dzielimy je na 2 części
1). Wcześni Prorocy (hebr. "Nebiim risonim")
Księga Jozuego - w języku hebrajskim księga nazywa się "Jehoszua" (hebrajskie imię Jehoszua znaczy: Jahwe jest wybawieniem, Jahwe pomaga, zbawca).
Księga Sędziów - jej hebrajska nazwa to: "Szofetim".
Księga Rut - (imię Rut znaczy: przyjaźń, przyjaciółka Boża).
Księgi Samuela - pierwotnie była jedną księgą. Podziału jej na dwie części dokonała Septuaginta. W hebrajskim nazewnictwie księgi nazywają się: "Szemuel alef" (pierwsza) i "Szemuel bet" (druga). Hebrajskie imię Samuel oznacza: od Boga uproszony, wysłuchany.
Księgi Królewskie – podobnie jak Księgi Samuela w oryginale były jedną księgą. Jej podziału na dwie części dokonała dopiero Septuaginta. Tradycja hebrajska nazywała je Księgą Królów. W hebrajskim języku: "Melachim alef" (pierwsza) i "Melachim bet" (druga).
2). Późni Prorocy (hebr. "Nebiim aharonim") –
Księga Izajasza - w hebrajskim "Jeszaja" (hebrajskie imię Jeszaja oznacza: Zbawieniem jest Jahwe, Bóg moje zbawienie).
Księga Jeremiasza - w hebrajskim "Jirmeja" (hebrajskie imię Jirmejahu oznacza: wywyższony od Jahwe).
Treny Jeremiasza - zwana w języku polskim także Lamentacje Jeremiaszowe, co jest tłumaczeniem greckich nazw "Threnoi" i "Lamentationes". Tradycja hebrajska nazywa tę księgę: "Eka", od pierwszego słowa, lub: "Qina", ze względu na rodzaj literacki.
Księga Ezechiela - w hebrajskim "Jechezekel" (hebrajskie imię Jechezqel oznacza: Bóg jest mocny.
Księga Ozeasza - w hebrajskim "Hoszea" (hebrajskie imię Hoszea jest skrótem znanego imienia Jehoszua oznaczającego: Jahwe jest wybawieniem).
Księga Joela - w hebrajskim "Joel" (hebrajskie imię Joel oznacza: Jahwe jest Bogiem).
Księga Amosa - w hebrajskim "Amos" (hebrajskie imię Amos oznacza: mocny).
Księga Abdiasza - księga ta nosi tytuł "Widzenie Abdiasza", po hebrajsku "Owadia" (hebrajskie imię Abdiasz oznacza: Czciciel Jahwe).
Księga Jonasza - po hebrajsku "Jona" (hebrajskie imię Jonasz oznacza: Gołąb).
Księga Micheasza - po hebrajsku "Micha" (hebrajskie imię Mikajah oznacza: Kto jest jak Jahwe.
Księga Nahuma - po hebrajsku "Nachum" (hebrajskie imię Nechemiach oznacza: Jahwe pociesza).
Księga Habakuka - po hebrajsku "Chabakuk" (od greckiego "Ambakum" oznaczającego: otaczający, uścisk miłości.
Księga Sofoniasza - po hebrajsku "Sefania" (hebrajskie imię Sefanjah oznacza: Jahwe ochronił).
Księga Aggeusza - po hebrajsku "Chaggaj" (hebrajskie imię Chaggaj oznacza: świąteczny).
Księga Zachariasza - po hebrajsku "Zecharia" (hebrajskie imię Zacharyjasz oznacza:, na którego wspomni Jahwe).
Księga Malachiasza - po hebrajsku "Malachi" (hebrajskie imię Maleakjah oznacza: poseł Jahwe).
III - "Kethubim" (hebr. Pisma) - obejmujący księgi spisane przez ludzi, nie należących do rzędu proroków.
Księga Psalmów - nazwa księgi pochodzi z greckiego i łacińskiego określenia "psalmos" / "psalmus" i odpowiada hebrajskiemu "mizemor.
Księga Przypowieści - w języku polskim znana też jako Księga Przysłów. W hebrajskim nazwana jest "Meszalim", co określa pouczenie religijne lub moralne, wyrażone językiem sugestywnym, obrazowym.
Księga Ijoba – Hiob - hebrajskie imię Ijob oznacza: prześladowany, znienawidzony.
Pieśń Salomonowa - w języku polskim znana też jako Pieśń nad pieśniami.
Kaznodzieja Salomonowy - w języku polskim znana też jako Księga Koheleta. W hebrajskim zwana "Kohelet". Kohelet nie jest to imię własne, lecz oznaczenie urzędu lub funkcji mędrca przemawiającego na zebraniu.
Księga Estery - (hebrajskie imię Estera oznacza: gwiazda, skryta.
Księga Daniela - (hebrajskie imię Daniel oznacza: Bóg jest moim sędzią).
Księga Ezdrasza - (hebrajskie imię Ezdrasz oznacza: pomocnik.
Księga Nehemiasza - (hebrajskie imię Nehemijasz oznacza: Jahwe pociesza.
Księgi Kronik - w hebrajskim oryginale stanowiły one jedną księgą nazywaną: "Dibre Hajjamim" (hebr. "wydarzenia dni.
Współcześnie Stary Testament liczy 39 ksiąg, jednakże w starożytności hebrajska Biblia miała 24 ksiąg. Ta mała liczba ksiąg wynikała z połączenia w jedną księgę następujących par ksiąg: 1 i 2 Księgi Samuelowej, 1 i 2 Księgi Królewskiej, 1 i 2 Księgi Kronik, Księgi Ezdrasza oraz Księgi Nehemiasza. Jednocześnie w jedną księgę połączonych było dwanaście ksiąg Mniejszych Proroków. W czasach Jezusa uczeni w Piśmie zredukowali sztucznie liczbę ksiąg Biblii do 22. Połączyli oni razem Księgę Ruty z Księgą Sędziów i Treny Jeremiaszowe z Księgą Jeremiasza. Ilość Ksiąg Pisma Świętego w tym momencie odpowiadała ilości liter w hebrajskim alfabecie - 22. Był to oczywiście podział sztuczny. Nowoczesne wydania hebrajskiego Pisma Świętego zazwyczaj umieszczają Treny Jeremiaszowe i Księgę Ruty w części "Kethubim" (hebr. Pisma), co jednak jest sprzeczne z Bożym podziałem Ksiąg. Autorem Księgi Ruty był Samuel, podobnie jak Księga Jozuego i Księga Sędziów, które też były jego autorstwa. Samuel był prorokiem z powołania, podobnie Jeremiasz, który został powołany przez Boga do urzędu proroczego. Księgi te powinny, więc znajdować się w dziale "Nebiim" (hebr. Prorocy). Oryginalne manuskrypty hebrajskich Pism oczywiście zaginęły z powodu spustoszeń czasów. Zaginęło również wiele ich kopii. Dodatkowo wiele zostało zniszczonych przez Nabuchodonozora i Antiochusa Epifanesa. Były one jednak pieczołowicie chronione przez Żydów, i doszły do nas w większej czystości niż wiele innych dzieł starożytnej literatury. Jednym z powodów, dla których nie mamy więcej starożytnych rękopisów Pism hebrajskich jest działalność masoretów. Pracowali oni w okresie od 150 roku n.e. do około 900 roku n.e. nad wydaniem możliwie najczystszego i najmniej skażonego tekstu Pism hebrajskich, jakie mogli przygotować. Po ukończeniu swojej pracy, za ogólną zgodą zniszczono wszystkie pozostałe kopie. Dlatego jedynym pozostałym tekstem, jest tekst najstarszego manuskryptu hebrajskiego Starego Testamentu pochodzącego z około 925 roku (jest on przechowywany w Muzeum Brytyjskim). Pierwotnie tekst hebrajski był pisany całkowicie w spółgłoskach. Żydowscy uczeni (masoreci) dodali do tego tekstu kropki, które zastępują samogłoski. W ten sposób ujednolicili sposób czytania i rozumienia tekstu Pisma Świętego. Dodatkowo opracowali oni liczne uwagi i komentarze do tekstu, zawarte w uzupełniających pracach żydowskich uczonych z tego okresu (Massorah). Księgi w języku hebrajskim były spisywane na zwojach w ten sposób, że można je było zwijać z jednego do drugiego zwoju w miarę jak ktoś przechodził z jednego ustępu do drugiego ustępu, i z jednej księgi do drugiej księgi. Obydwa końce pergaminu były okręcone naokoło kija o kształcie cylindrycznym, który przechodził około sześciu cali od swych końców poprzez środek wyciętych podobnych do dysków kawałków drewna od czterech do dziesięciu cali średnicy i grubości około 3/4 cala. One służyły jako "zakończenia księgi", trzymając bezpiecznie pomiędzy sobą manuskrypty, podczas gdy sześć cali wystających kijów służyły do oparcia rączki dla zwoju, a jednocześnie jako środki do skręcania i rozkręcania zwojów. Zwoje takie znajdują się w każdej synagodze. Skóry pergaminów są mocno i w sposób artystyczny z sobą połączone. Niektóre zwoje, zwłaszcza zawierające całość hebrajskiego Starego Testamentu, są długie nawet na 91 metrów. Stąd wynika konieczność nakręcania manuskryptów z jednego na drugi zwój. Zwoje były zapisywane kolumnami biegnącymi obok siebie od góry do dołu. Tekst hebrajski pisze się z prawej do lewej strony. Początkowo, i przez długie wieki, tekst nie był dzielony na rozdziały lub wiersze. Nie czyniono również przerw dla rozdzielania słów, zdań i paragrafów. Wszystkie kopie były pisane oczywiście ręcznie przez uczonych.
MISZNA
"Miszna" to zbiór ustnego Prawa, zredagowany przez rabbiego Judę ha-Nasi (od hebr. słów: "szana" - "powtarzać, nauczać"; stąd "miszna" - "powtarzanie, nauka"). "Miszna" została spisana w języku hebrajskim. Pracę tę zaczął wykonywać rabbi Akiba, następnie rabbi Meir, i dokończył ją rabbi Juda ha-Nasi. Cały materiał "Miszny" ułożony jest w sześć działów, zwanych "porządkami" (po hebr. "sedarim"; od słowa "sedar" - "porządek"). Każdy taki dział dzieli się na traktaty (hebr. "masechet"), których jest sześćdziesiąt trzy. Dzielą się one na rozdziały (hebr. "perakim"), te zaś z kolei na lekcje (hebr. "misznajot"). Aktualny podział "Miszny" jest następujący:
I - "Seder Zeraim" (hebr. "nasiona") - obejmuje wskazania dotyczące prac rolnych. Przedstawia też prawa ubogich oraz kapłanów i lewitów do plonów szczególnie ze żniw. Na porządek ten składa się 11 traktatów:
"Berachot" (hebr. "błogosławieństwa") - traktat przedstawia zagadnienie codziennych modlitw. Omawia porządek i zasady codziennych modlitw i nabożeństw. Podaje również pouczenia, jak należy dziękować Bogu za otrzymane dobrodziejstwa.
"Pea" (hebr. "skraj, bok") - traktat omawia zagadnienie ilości zbóż i owoców, które należy pozostawiać dla biednych na skraju pola lub na drzewie na skraju sadu.
"Demaj" (hebr. "to, co wątpliwe") - traktat zajmuje się płodami, zbożami i owocami, co, do których się wątpi, czy wydzielono z nich dziesięcinę.
"Kilajim" (hebr. "dwoistość", "podwójność") - traktat omawia zasady zabraniające mieszanie (krzyżowanie) dwóch gatunków roślin, zwierząt i odzieży.
"Szewiit" (hebr. "siódmy") - traktat obejmuje zasady dotyczące roku szabatowego, czyli co siódmego roku, w którym obowiązywało prawo umarzania długów, a pola miały leżeć ugorem i odpoczywać.
"Terumot" (hebr. "dary") - traktat omawia ilości i zasady dziesięciny dla lewitów i kapłanów.
"Maaserot" (hebr. "dziesięciny") - traktat podaje zasady pobierania i składania dziesięcin oraz sposobów ich spożytkowania.
"Maaser szeni" (hebr. "druga dziesięcina") - traktat dotyczący dziesięcin, które należało spożywać w Jerozolimie. Można ją było zamienić na pieniądze, by potem w Jerozolimie nabyć za nią odpowiednie ofiary. Omawia również sposoby wykupienia się od niej.
"Challa" (hebr. "ciasto", "strucla", "część ciasta wydzielana dla kapłanów") - traktat podaje informacje, kiedy i z jakiego ciasta należy wydzielać część kapłanom i omawia sposoby jego przyrządzania.
"Orla" (hebr. "obrzezek", "napletek", "owoc niezerwany w ciągu pierwszych trzech lat po zasadzeniu drzewa") - traktat wyjaśnia, że przez pierwsze trzy lata po zasadzeniu nie wolno zrywać owoców, których też nie można spożywać.
"Bikkurim" (hebr. "pierwociny") - traktat podaje zasady i sposoby składania ofiar z pierwocin, szczególnie z płodów rolnych
II - "Seder Moed" (hebr. "termin", "wyznaczony czas", "święto") - porządek ten obejmuje 12 traktatów zawierających prawa dotyczące obchodzenia świąt, świętowania szabatu i odprawiania postów. Określa też zasady ustaleń kalendarza żydowskiego, opartego na roku księżycowym.
"Szabat" (hebr. "dzień wypoczynku", "sobota") - traktat podaje przepisy dotyczące wypoczynku sobotniego i świętowania. Dokładnie ustala, co wolno, a czego nie wolno w tym dniu wykonywać.
"Eruwin" (hebr. "zmieszania") - traktat podaje przepisy związane z szabatem. Określa symboliczne obrządki czynione w szabat oraz te przypadające na piątek, gdy przygotowywano jadło. Zawiera również wskazówki, w jaki sposób można ominąć szczególnie uciążliwe zakazy dotyczące szabatu.
"Pesachim" (hebr. "Święto Pesach", "Wielkanoc", "ofiara paschalna") - traktat omawia przepisy dotyczące przygotowania i odprawiania Święta Pesach, zabijania baranka paschalnego i tego, kiedy mają obchodzić to święto ci, którzy nie mogli w nim uczestniczyć w zwykłym terminie.
"Szekalim" (hebr. "szekle", nazwa miary, wagi i monety) - traktat podaje zasady zbierania ofiary pół szekla, która z dobrowolnej ofiary na budowę Świątyni, stała się z upływem czasu dobrowolną daniną, podatkiem płaconym na Świątynię w Jerozolimie.
"Joma" (hebr. "dzień") - traktat zawiera przepisy dotyczące obchodzenia Dnia Pojednania (hebr. "Jom Kippur"), obchodzonego dziesiątego dnia nowego roku żydowskiego.
"Sukka" (hebr. "szałas") - traktat podaje przepisy regulujące sposób świętowania Święta Kuczek (hebr. "Sukkot").
"Beca" (hebr. "jajko") - traktat zawiera zbiór przepisów związanych z obchodzeniem świąt.
"Rosz ha-Szana" (hebr. "początek roku", "nowy rok") - traktat podaje przepisy dotyczące ustalania nowiu księżycowego oraz obchodów Nowego Roku.
"Taanit" (hebr. "post", "umartwienie") - traktat zawiera przepisy dotyczące postów, ich powodów i celów oraz sposobów poszczenia i odprawiania modłów w dni postne.
"Megilla" (hebr. "zwój") - traktat przedstawia przepisy dotyczące zwojów pergaminowych, na których spisane były księgi Tory. Szczególnie dotyczyły one zwoju Księgi Estery, odczytywanej w Święto Purim.
"Moed Katan" (hebr. "małe święto") - traktat podaje przepisy dotyczące dni pomiędzy pierwszym i siódmym dniem Święta Pesach, oraz pomiędzy pierwszym i ósmym dniem Święta Kuczek. Wymienia prace, które w te dni wolno wykonywać.
"Chagiga" (hebr. "uroczystość", "świętowanie", "świąteczna ofiara") - traktat zawiera dodatkowe przepisy dotyczące świętowania trzech świąt pielgrzymich (hebr. "szeloszet ha-regalim"), tzn. Pesach, Szawuot i Sukkot.
III - "Seder naszim" (hebr. "kobiety") - porządek obejmuje 7 traktatów zawierających prawa dotyczące małżeństwa i rozwodu oraz zasady regulujące pożycie małżeńskie.
"Jewamot" (hebr. "bratowa", "bezdzietna wdowa po zmarłym bracie") - traktat zawiera przepisy związane z braniem lewiratu oraz podaje przepisy zabraniające związków małżeńskich w pewnych okolicznościach.
"Ketuwot" (hebr. "kontrakty małżeńskie") - traktat podaje prawa dotyczące spisywania i przestrzegania kontraktów przedmałżeńskich zawieranych przed ślubem, oraz omawia ich skutki prawne i społeczne.
"Nedarim" (hebr. "śluby, ślubowania") - traktat przedstawia prawa dotyczące ślubów i przysiąg, oraz ich ograniczenia i unieważnienia.
"Nazir" (hebr. "poświęcający się Bogu") - traktat zawiera przepisy dotyczące ślubu nazireatu, czyli poświęcenia się Bogu w określony sposób. Omawia obowiązki nazireatu oraz okoliczności naruszenia takiego ślubu.
"Gittin" (hebr. "rozwody", "listy rozwodowe") - traktat podaje przepisy regulujące sprawy rozwodów.
"Sota" (hebr. "kobieta zamężna", "podejrzana o cudzołóstwo") - traktat zawiera zasady przedstawiania podejrzeń o cudzołóstwo, sposoby ich dowodzenia i obrony oraz skutki prawne, a także kary za takie występki.
"Kidduszin" (hebr. "poświęcenie", "zaślubiny") - traktat podaje zbiór praw dotyczących zawierania związku małżeńskiego oraz podaje sposoby, dzięki którym można zawrzeć małżeństwo.
IV - "Seder Nezikin" (hebr. "szkody") - porządek obejmuje 10 traktatów stanowiących kodeks prawa cywilnego i karnego, obowiązującego w czasach niepodległości Izraela. Trzy pierwsze traktaty to prawo cywilne. Następne traktaty zajmują się prawem karnym i organizacją trybunałów sądowych od najwyższego do najniższego stopnia oraz regulują procedurę sądową.
"Bawa Kamma" (hebr. "pierwsze wrota", "pierwszy dział") - traktat wyjaśnia szkody w węższym znaczeniu, tj. kradzieże, rabunek i uszkodzenia ciała. Omawia poniesione straty i sposoby regulowania odszkodowań, oraz podaje zasady karania sprawców.
"Bawa mecyja" (hebr. "średnie wrota", "średni dział") - traktat zawiera prawa dotyczące ruchomości, głównie rzeczy znalezione. Reguluje sprawy zysków przy zakupie i sprzedaży, udzielaniu pożyczek, najmowaniu robotników i ich wynagradzaniu, dzierżawy, rękojmi i zastawów.
"Bawa batra" (hebr. "ostatnie wrota", "ostatni dział") - traktat obejmuje przepisy i prawa dotyczące nieruchomości, własności publicznej i prywatnej, zasiedzenia, sprzedaży, dziedziczenia i sporządzania odpowiednich dokumentów prawnych.
"Sanhedrin" (hebr. "sanhedryn") - traktat stanowi zbiór przepisów regulujących działanie sądów różnych typów. Reguluje zakres władzy sędziów, prawo procesowe i procedury sądowe (badanie świadków, osądzanie spraw, wydawanie wyroków, itp.). Podaje wykaz win, za które stosuje się karę śmierci i omawia sposoby jej wykonywania. Przedstawia prawa dotyczące arcykapłana i króla.
"Makkot" (hebr. "uderzenia", "ciosy") - traktat zawiera przepisy dotyczące kar chłosty, przewidzianej za pewne przewinienia i sposobu jej wykonania.
"Szewuot" (hebr. "przysięgi") - traktat zawiera prawa dotyczące różnych rodzajów przysiąg oraz podaje zasady dotyczące rytualnej nieczystości.
"Edujot" (hebr. "świadectwa", "zeznania") - traktat zajmuje się głównie świadectwami mędrców składanymi w wątpliwych sprawach w sądzie w Jawne.
"Awoda zara" (hebr. "bałwochwalstwo") - traktat zajmuje się problemem bałwochwalstwa i obcych kultów, oraz postawą wobec ich czcicieli.
"Awot" (hebr. "ojcowie") - traktat zawiera ujęte w formę aforyzmów wypowiedzi mędrców działających od 300r.p.n.e. do 200r.n.e. Podkreśla wielkie znaczenie studiowania Tory oraz zachowywania przykazań.
"Horajot" (hebr. "pouczenia", "rozstrzygnięcia", "decyzje") - traktat podaje prawo dotyczące procedury, którą należy stosować, jeśli sanhedryn lub arcykapłan podjęli błędne decyzje oraz wskazuje ofiary przebłagalne za grzech, które należy wtedy złożyć.
V - "Seder Kodaszim" (hebr. "świętości") - porządek zawiera 11 traktatów obejmujących prawa zajmujące się ofiarami, ubojem rytualnym i porządkiem kultu świątynnego. Omawia również prawa i obowiązki kapłanów.
"Zewachim" (hebr. "ofiary ze zwierząt") - traktat zajmuje się zwierzętami przeznaczonymi na ofiarę, podaje zasady ich wyboru oraz zabijania i składania ofiary.
"Menachot" (hebr. "ofiary dziękczynne") - traktat omawia ofiary pokarmowe składane z mąki, oliwy i kadzidła. Podaje także niektóre prawa ceremonialne.
"Chullin" (hebr. "rzeczy świeckie”, czyli to, co powszechnie, świeckie, niepoświęcone) - traktat zawiera prawa dotyczące zabijania zwierząt na zwykły, powszedni, świecki użytek oraz podaje przepisy określające rytualną czystość mięsa i sposób jego badania. Określa rodzaje mięsa zakazanego.
"Bechorot" (hebr. "pierworodność", "pierwszeństwo") - traktat zawiera prawa dotyczące pierworodnych mężczyzn i zwierząt.
"Arachin" (hebr. "wartość", "ceny") - traktat podaje równowartość opłat, jakie należy płacić za wykupienie osób, domów lub pól przeznaczonych uprzednio na podstawie złożonego ślubu na rzecz Świątyni w Jerozolimie.
"Temura" (hebr. "zamiana") - traktat podaje zasady umożliwiające w pewnych okolicznościach zamianę zwierzęcia przeznaczonego na ofiarę.
"Keritot" (hebr. "wycięcia", "wytępienia") - traktat zajmuje się karą wytępienia (hebr. Karet), za którą uważa się wczesną utratę życia bez potomstwa. Podaje 36 grzechów, które na podstawie Tory uważa się za tak ciężkie, że zasługują na karę śmierci. Omawia też ofiary, które mogą od takiej kary ocalić.
"Meila" (hebr. "sprzeniewierzenie", "pogwałcenie") - traktat zajmuje się zbezczeszczeniem rzeczy świętych i świętokradztwami. Omawia następstwa użycia rzeczy poświęconych do celów świeckich.
"Tamid" (hebr. "zawsze", "nieustannie") - traktat zawiera prawa dotyczące nieustannej ofiary całopalnej składanej codziennie rano i wieczorem, oraz przepisy dotyczące ofiar w Świątyni w Jerozolimie.
"Middot" (hebr. "miary") - traktat opisuje plan, wymiary, wyposażenie i urządzenie Świątyni w Jerozolimie (z czasów przed jej zburzeniem w 70 roku n.e.).
"Kinnim" (hebr. "gniazda ptasie") - traktat podaje przepisy regulujące ofiary z ptaków, składane po urodzeniu dziecka lub przez biednych jako przebłaganie za niektóre winy.
VI - "Seder Tohorot" (hebr. "czystości", "oczyszczenia") - porządek zawiera 12 traktatów omawiających różnego rodzaju rytualne nieczystości i obrzędy oczyszczające, czyli sposoby uwolnienia się od niej.
"Kelim" (hebr. "naczynia", "sprzęty") - traktat podaje w 30 rozdziałach zbiór praw dotyczących nieczystości różnych sprzętów i naczyń, w tym okryć i odzieży. Omawia sposoby usunięcia tych nieczystości.
"Chalot" (hebr. "namioty") - traktat zajmuje się trwającą siedem dni rytualną nieczystością pomieszczeń, przedmiotów i osób, spowodowaną przez znajdujące się przy nich ludzkie zwłoki.
"Negaim" (hebr. "plagi", "rany", "trądy") - traktat zawiera prawa regulujące kontakty z trądem i osobami trędowatymi, ich szatami i pomieszczeniami. Podaje sposoby oczyszczenia po wyleczeniu z trądu.
"Para" (hebr. "krowa") - traktat obejmuje prawa dotyczące czerwonej jałówki (hebr. "Para aduma"), stanowiącej ofiarę związaną z obrzędem oczyszczenia osób, które stały się rytualnie nieczyste przez kontakt ze zmarłym.
"Tohorot" (hebr. "czystości", "oczyszczenia") - traktat zajmuje się przypadkami mniejszej nieczystości rytualnej, której skutki trwają tylko do zachodu słońca.
"Mikwaot" (hebr. "kąpiele rytualne") - traktat omawia rozmiary zbiorników do oczyszczającej kąpieli. Podaje też warunki rytualnej kąpieli oraz zasady rytualnego zanurzania.
"Nidda" (hebr. "menstruacja") - traktat zajmuje się rytualną nieczystością kobiet spowodowaną menstruacją lub urodzeniem dziecka. Podaje zasady oczyszczenia się z tej nieczystości.
"Machszirin" (hebr. "narzędzia", "sprzęty") - traktat podaje zasady, które sprawiają, że żywność staje się rytualnie nieczysta.
"Zawim" (hebr. "cierpiący na upławy") - traktat podaje reguły dotyczące rytualnej nieczystości osób, spowodowanej przez upławy lub kontakt z osobą dotkniętą taką dolegliwością.
"Tewul jom" (hebr. "zanurzenie dzienne") - traktat zajmuje się drobniejszymi przypadkami rytualnej nieczystości, która utrzymuje się po rytualnej kąpieli jeszcze do końca dnia.
"Jadaim" (hebr. "ręce") - traktat omawia rytualną nieczystość rąk i ich oczyszczenie przez obmycie, podając sposoby obmycia. Omawia też kanoniczność niektórych ksiąg biblijnych i różnice pomiędzy faryzeuszami i saduceuszami.
"Ukcin" (hebr. "szypułki", "kolce", "ostrza") - traktat omawia rytualne nieczystości przenoszone na rośliny i owoce.
Taką jest "Miszna". Jest to poukładane i posegregowane według treści sądownictwo. Całość Miszny układano przez okres około 800 lat. Z usuniętych materiałów (dyskusje i komentarze) ułożono osobno kodeks ustny, nie cieszący się ogólnym uznaniem. Jest jeszcze "Miszna zewnętrzna" (hebr. "Berajthoth"). Nazwa "zewnętrzna" ma oznaczać "odrębna od właściwej Miszny", oraz funkcjonowały tzw. rozprawy i dodatki należące z prawa do "Miszny", a nazwane "Tosefta" (hebr. "uzupełnienia"). Trzeba dodać, że istniała też egzegetyka i metodologia części halachicznej: "Syfre" (omawiająca dwie ostatnie księgi Mojżeszowe), "Safra" i "Mechilta".
TALMUD
Wreszcie "Talmud”, który jest głównym źródłem nauki ustnej w judaizmie. To naturalne następstwo i kontynuacja Biblii. Jest to wyjątkowym dziełem literackim przedstawiającym przebieg i wynik studiów oraz dyskusji nad Biblią. Prowadzili je wybitni żydowscy uczeni w Palestynie, oraz w Babilonii. Wyjaśniano prawdy i zasady Biblii, przystosowywano je do codziennego zmieniającego się życia. Powstało w ten sposób bogate piśmiennictwo, jako zapis nauk i komentarzy wcześniej przekazywanych ustnie. Poprzez ten przekaz ustny, nazwano je "prawem ustnym" (hebr. "tora szebealpe"). Od zarania, chciano nadać jej taki sam autorytet jak Biblii, którą nazywano "prawem pisanym" (hebr. "tora szebichtaw"). Spisane razem stanowią pokaźny zbiór pism, wśród których główne miejsce zajmuje "Talmud". Należy przy tym podkreślić, że tradycja (hebr. "masora") przekazywana tą drogą w jej oryginalnej formie, zawsze była otaczana wśród Żydów wielką czcią. Nazwa "Talmud" pochodzi od hebrajskiego czasownika "lamad" - "uczyć się", właśnie od tego czasownika został utworzony rzeczownik "Talmud" - "nauka". W powszechnym użyciu, nazwy "Talmud" używa się dla określenia zbioru powstałego z połączenia w jedną całość "Miszny" i "Gemary". Są to dzieła powstałe w wyniku wielkiej pracy całych pokoleń żydowskich uczonych, którzy studiowali, uzupełniali i wyjaśniali prawa oraz zasady świętych ksiąg. "Talmud" zachował się w dwóch kolekcjach spisanych w Palestynie i Babilonii. Pierwszy zestaw ksiąg powstał w Palestynie, głównie w wyniku działalności uczonych ze szkół w Jawne, Lod, Seforis, Usza, Cezarei i Tyberiady, nosił on nazwę "Talmudu Palestyńskiego", nazwe tę nadali w IX wieku żydowscy uczeni. Po hebrajsku określano go "Talmud erec Israel". Pierwsze wydanie drukiem zostało dokonane w latach 1523-24 w Wenecji przez chrześcijańskiego drukarza Daniela Bomberga. W wydaniach drukowanych nadano mu tytuł "Talmud Jerozolimski" (hebr. "Talmud Jeruszalmi"). Druga kolekcja powstała w Babilonii, w wyniku działalności uczonych ze szkół w Sura, Nehardea i Pumbedita. Powstały tutaj "Talmud" jest "Talmudem Babilońskim" (po hebr. "Talmud Bawli"). To właśnie ten "Talmud" stała się największym i najbardziej popularnym dziełem ustnego Prawa. Jest on dziełem składającym się obecnie z kilkunastu tomów złożonych z 5894 stron folio, obejmujących dwa i pół miliona słów. Dla ułatwienia posługiwania się nim przyjęto we wszystkich wydaniach taką samą paginację jak w pierwszym wydaniu drukowanym, które było dziełem chrześcijańskiego drukarza z Wenecji, Daniela Bomberga, w latach 1523-1524. Środek strony zajmuje tekst "Miszny", po nim następuje tekst "Gemary". Na marginesie wewnętrznym otacza je tekst komentarza "Raszi", a na marginesie zewnętrznym dodatki i uzupełnienia (hebr. "tosafot"). Sam tekst "Talmudu" bez "Miszny" określa się "Gemara". "Gemara" to komentarz do "Miszny". Tutaj "Miszna" stała się podstawą do rozwinięcia i rozpraw. Należało jej nadać harmonijną łączność z Pismem Świętym. Należało objaśnić miejsca zaciemnione przez różne domysły, i stąd powstała "Gemara". Są dwie "Gemary": (1) ułożona przez szkoły w Palestynie i zwana jako jerozolimska, oraz (2) ułożona w Babilonii. Nazwy "Talmud" używa się w szerszym znaczeniu i określa się nim całość ustnej Tory. Wiele wypowiedzi nie weszło w skład kolekcji "Talmudu". Mimo to po ich spisaniu, nadal badano i spisywano ustne nauczanie. Dlatego ustna Tora znajduje się również w innych zbiorach, np. zbiór "Mechilta" (hebr. "miara") zawiera zasady wyprowadzone z Biblii i "Midrasza" który obejmuje wiele objaśnień tekstów biblijnych. Wśród "Midraszy" wyróżnia się dwa rodzaje:
1. midrasze halachiczne, których celem jest wydobycie z Tory pisanej praktycznych zasad prawnych i odpowiednie ich sformułowanie (Halacha wyraża prawo). Najbardziej znanymi współcześnie są: "Sifrej do Księgi Liczb i Powtórzonego Prawa", "Sifrej do Księgi Wyjścia" oraz "Mechilta do Księgi Wyjścia" ( w dwóch wersjach - rabbiego Iszmaela i rabbiego Szymona Bar Jochai).
2. midrasze hagadyczne, które starają się zgłębić etyczne i moralne podłoże tekstu biblijnego (Hagada wyraża postawę moralną). Najstarszym jest, „Tanchuma do Pięcioksięgu", innymi są "Midrasz Rabba" i "Midrasz do Psalmów". Istnieją także zbiory obejmujące homilie do sobotnich odcinków Pięcioksięgu (zwanych "parasza") i ksiąg prorockich (zwanych "haftara"): "Pesikta de-Raw Kahane" oraz "Pesikta Rabbati".
Sam "Talmud" to coś więcej niż literatura, jest to serum nauki życiowej, umożliwiające przegląd żydowskiego sposobu życia. Jest to spojrzenie na naukę sposobu i stylu życia narodu żydowskiego, czyli jest to "Tora życia" (hebr. "torat chajim"), a więc prawo regulujące życie pojedynczego żyda i całego społeczeństwa wyznawców judaizmu, poza tym jest kodeksem kształtującym postępowanie narodu żydowskiego. "Talmud" był niszczony, palony, aresztowany dziesiątki razy. Cesarz Justynian, w 553 roku wypędził go przez oddzielną novellę (146), a Klemens VIII, większość władz świeckich i duchownych rzucała klątwy, bulle i edykty by zniszczyć i wymazać z pamięci tę nieszczęsną księgę. W XVI wieku "Talmud" był palony kilka razy, Juliusz III ogłosił proklamacje przeciw "Talmudowi" w 1553 i 1555 roku, Paweł IV w 1559 roku, Pius V w 1566 roku, Klemens VIII w 1592 i 1599 roku. W 1286 roku Honoriusz IV pisał do arcybiskupa Kanterbery względem "Talmudu", aby ta księga "nie była czytaną przez nikogo, ponieważ wszystkie zło z niej wypływa." Klemens V postanowił przed skazaniem tej księgi, poznać ją. Dlatego w 1307 roku wydał polecenie założenia trzech katedr dla wykładu hebrajskiego, chaldejskiego i arabskiego, na uniwersytetach w Paryżu, Salamance, Bolonii i Oxfordzie. Miał on nadzieję, że któryś z nich dojdzie do możliwości przetłumaczenia i wyłożenia "Talmudu". Nie doczekano jednak tego, gdyż wcześniej zakazano tej księgi na całym obszarze Świętego Cesarstwa Rzymskiego. Zmiana dokonała się dopiero w dobie reformacji w Niemczech. Wtedy to wokół Reuchlina (znakomitego humanisty i hebraisty) skupili się jeden za drugim, książę Ulrych Wirtemberski, elektor Fryderyk saski, Ulrych de Hutten, Franciszek von Sickingen, Erazm z Rotterdamu, oraz liczne rzesze humanistów. To oni stanęli w obronie "Talmudu", który nie został spalony, a wręcz przeciwnie - wydrukowany. W 1523 roku wydrukowano pierwsze wydanie "Talmudu" w Wenecji. W tym samym przełomie wydarzeń dziejowych, Marcin Luter spalił bullę papieską w Wirtembergu. Innymi słowy nie chciano i nie uznawano „Talmudu”, traktując jako zagrożenie.
PODSUMOWANIE
Jak na wstępie zaznaczyłem Abraham, Izaak, Jakub, to konkretni ludzie wybrani przez Boga objawiającego się, dla rozpoczęcia dzieła zbawienia ludzkości, wiary. Objawienie Boże, a więc sam Bóg wybrał Hebrajski czyniąc język świętym. Świętość ta ma miejsce tu i teraz, ponieważ tekst Biblii (także hebrajski) to miejsce spotkań chrześcijan, bez uprzedzeń, bez różnic, ekumeniczny, gdyż obcowanie z Pismem Świętym i to w oryginale, to przeżycie, które zapada w pamięć i uczucia. Pamiętając o tym, że teksty te są natchnione, że język hebrajski powoduje przekroczenie granic czasu, mamy możliwość zagłębienia się w tamte czasy czując powiew czasów Chrystusa. W księdze Syracydesa czytamy „... nie mają tej samej mocy słowa czytane w języku hebrajskim, co przełożone na inną mowę...”(Syr, prol. 1). Biblia hebrajska dnia dzisiejszego – współczesna odróżnia się od naszego S. T. Uporządkowaniem, podziałem ksiąg, oraz tym, że nie ma ksiąg deuterokanonicznych. Zmienione też są nazwy ksiąg, lub są one podzielone na części, np. hebrajska Księga Samuela jest podzielona na 1 i 2 Księgę Królewską, a hebrajska Księga Królewska - na 3 i 4 Księgę Królewską, oczywiście w Septuagincie, na której to jest oparty układ ksiąg chrześcijańskiego Starego Testamentu. Klasyfikacji tych ksiąg, a w zasadzie wtórnej tematycznej klasyfikacji dokonano ok. II w. przed Chrystusem. Dlatego dzisiaj mówimy o księgach historycznych, dydaktycznych – poetyckich i prorockich. Jest jeszcze 7 ksiąg nieobecnych we współczesnej Biblii hebrajskiej, ale to księgi uznane za niekanoniczne przez uczonych, zebranych w Jamni (Yavne) w 90 roku po Chrystusie. W protestanckich wydaniach Biblii nie ma ksiąg deuterokanonicznych, nieuznanych za natchnione i kanoniczne przez rabinistycznych uczonych, których pogląd na kanon przyjął protestantyzm. Pojęcia "apokryfy" używa większość biblistów anglosaskich, natomiast my w polskim rozumieniu, nazywamy tak księgi, w których prawdziwi autorzy, pozostali ukryci (gr. „apokryfa” – „ukryte” ), podszywając się pod znane postacie. Na końcu trzeba dodać, że tzw. "wydania ekumeniczne" Biblii salomonowym sposobem, umieszczają księgi deuterokanoniczne na końcu Starego Testamentu. |
